موسسه پژوهشی ماد دانش پژوهان 19994
تضمین تعهد و پشتیبانی مستمر
مرکز جامع خدمات گسترده پژوهشی دانشگاهی
چه چیزی علم را از شبه علم، ضدعلم، و غیرعلم (مانند فلسفه) جدا می کند؟ برای پاسخ به این سوال باید معیارهایی پیدا کنیم که بر سر آن ها به توافق برسیم، تا بعد بتوانیم بگوییم که چه چیزی علم است و چه چیزی علم نیست. به طور کلی با پنج معیار عمده می توانیم یک نظریه ی علمی را از نظریه ای غیرعلمی جدا کنیم. این معیارها عبارتند از:
آزمون پذیری عمومی: موضوعات، قوانین، تئوری ها و توضیحات علمی باید نزد عموم دانشمندان قابل آزمایش باشد. اگر نتوان قضایا و احکامی مانند توضیحات، قوانین، و تئوری های علمی را که ادعای علمی بودن دارند آزمایش کرد، صحت یا کذب آن ها را نیز نمی توان ثابت کرد. حتی روشی برای اثبات خطا یا واقع بودن آن ها نداریم. باید خاطر نشان ساخت که <<آزمون پذیری>> و <<قابل آزمایش بودن>> فرق دارد با این که <<آزمایش شده است>>. مثلا پیش از سفر انسان به ماه این جمله <<در سطح تاریک ماه کوه هایی وجود دارد>> یک قضیه و حکم قابل آزمایش بود، گو این که در آن زمان امکان آزمایش آن وجود نداشت و هنوز آزمایش نشده بود. اما بعدها با پیشرفت پژوهش های فضایی این کار انجام شد.
علم برای آزمایش تئوری ها و فرضیه های ذهنی است و این که آیا این تئوری ها و فرضیه ها در علم خارج واقعیت دارند یا نه و اگر واقعیت دارند آیا دیگران هم با آن توافق دارند یا نه. بنابراین آزمون پذیری به توافق عمومی در مورد یک مسئله کمک می کند. بدین معنی که نیوتن با فرضیه ی جاذبه ی خود و ارائه ی شیوه هایی برای آزمایش نظریات خود به توافق عموم دانشمندان بر سر آن کمک کرد. همینطور لویی پاستور که وجود میکروارگانیسم ها را عامل عفونت می دانست، با آزمایش هایی که تکرار آن برای همه ممکن بود واقعیت داشتن تئوری ذهنی و شخصی خود (تئوری می) در عالم خارج را به همه نشان داد.
عینیت علوم نیز به همین معیار وابسته است. علم فارغ از تعصبات فرهنگی، شخصی و نژادی است، و هر کسی با شیوه ی مشاهده و آزمایش می تواند یک مسئله ی علمی را تأیید یا رد کند. روش علم روش تجربه و مشاهده ی همگانی است، نه تجربه ی شخصی و درونی. موضوعات علمی باید قابلیت تبادل بين افراد گوناگون داشته باشند و همه ی افراد به گونه ای یکسان آن ها را دریابند، و در مرحله ی بعد همه ی این افراد بتوانند آن ها را آزمایش کنند.
اعتبار: تنها آزمون پذیر بودن برای یک نظریه ی علمی کافی نیست. هر نظریه پس از آزمایش باید با واقعیت مطابقت و اعتبار داشته باشد، یا بیشترین احتمال نزدیکی با واقعیت را داشته باشد. آزمون پذیری نشان می دهد که می توان خطا یا درست بودن نظریه را تعیین کرد. اعتبار بر نتیجه ی این آزمون پذیری تاکید می ورزد. نتیجه ی آزمون پذیری اعتبار یا بی اعتباری یک نظریه را معین می کند. ادعاهای بسیاری قابل آزمایش هستند؛ ولی ما پس از آزمایش آن هایی را که واقعیت و اعتبار دارند می پذیریم و آن هایی را که صحت ندارند کنار می گذاریم.
روشنی و دقت: مفاهیم علمی باید روشن و دقیق و خالی از ابهام و رمز باشند. مفاهیمی مانند الکترون، وزن مخصوص، و جرم همگی تعریف دقیق و مشخصی دارند.
یکپارچگی و وحدت ساختاری: نظریه های علمی باید نظام یکپارچه و یک دستی داشته باشند و از تضاد عاری باشند. بنابراین مجموعه ای قضایای نامربوط و ناپیوسته و متضاد مشخصات نظریه ی علمی را ندارد. علم به شیوهی فرضی - استنتاجی (hypothetico - deductive) کار می کند. این شیوه شامل مراحل زیر است:
أ. برخورد با یک مسئله؛
ب. ابداع و اظهار یک فرضیه، نظریه، یا قانون که مسئله را توضیح می دهد و به حل آن می انجامد؛
ج. استنتاج احکامی از (ب) که به حقایق قابل مشاهده اشاره دارند؛
د. آزمایش این احکام استنتاجی و تعيين صحیح یا خطا بودن آن ها.
با این شیوه سعی می کنیم تا به شبکه ای از قضایای متحد و منسجم برسیم، نه به یک سلسله اطلاعات صحیح اما متفرق و ناپیوسته. شاید تی. اچ. هاکسلی به همین نکته اشاره دارد که می گوید <<علم عبارت است از عقل سلیمی که سازمان یافته است>>. فرق علم با معلومات عمومی یا سایر دانستنی ها و هر معرفت دیگر در همین جاست.
جامعیت و فراگیری: مسئله ی علمی باید حداکثر قدرت توضیحی را داشته باشد و چیزهایی را که نظریه های دیگر نمی توانند توضیح دهند، بیان کند. این فراگیری و جامعیت نه تنها باید توضیح دهنده ی احکام قبلی باشد، بلکه باید توضیح مسائل ناشناخته و جدید دیگری را هم در برگیرد. نظریه ی جاذبه ی نیوتن نه تنها سقوط سیبی از درخت را توصیف می کند، بلکه حرکات اجرام سماوی و قوانین جذر و مد را نیز روشن می سازد. باید یادآوری کرد که منظور از جامعیت علم، علم کنونی ماست که البته آخرین و نهایی ترین گزارش علمی از جهان برای حال یا آینده نخواهد بود. این فراگیری و جامعیت همیشه در حال افزایش است و پیوسته علم ما را به پدیده ها افزایش می دهد.
علم نه تنها با فرضیه ها و نظریات خود، بلکه با وسایل و ابزارهای متعدد به منظور آزمایش این فرضیه ها، امکاناتی فراتر از حواس انسانی در اختیار ما می گذارد. میکروسکپ، اسپکتروسکپ، تلسکوپ، و رادیو تلسکوپ و هزاران ابزار علمی دیگر حواس ما را تقویت می کند و ما را قادر می سازد به جهان های بسیار کوچک میکروارگانیسم ها و دنیای بی نهایت بزرگ و دور ستارگان و دنیای پنهان و نادیدنی ملکول ها راه یابیم و بدین ترتیب دانش خود در باب جهان را تکمیل کنیم و جامعیت و فراگیری بیشتری به آن بدهیم.
دیدگاه علمی با تلاش و کوشش مداوم همه ی دانشمندان با روش های فوق به دست می آید و حاصل صدها سال کار پیگیر فکری و عملی است.
نتیجه آن که اگر یک قانون، فرضیه، یا نظریه ی علمی با پنج معیار فوق هماهنگی داشته باشد می توان گفت علمی است، وگرنه غیرعلمی خواهد بود. وقتی می گوییم نظریه ای غیرعلمی است منظورمان این نیست که بی فایده، ناپسند و بی ارزش است، بلکه منظور این است که پنج معیار مربوط به علم را ندارد و در نتیجه خارج از دایره ی علم است.
منبع کتاب علم چیست؟ از دکتر محمدرضا توکلی صابری
شماره ثابت
028524117-8
02144268545
: تلگرام - واتساپ - اسکایپ - ایمو - بله و پیام
091023401
Email : info@1daneshgah.com
https://www.1daneshgah.com
رایج‌ترین قالب مقاله علمی پژوهشی
مقاله علمی ترویجی چیست و شامل چه پارامترهایی میشود؟
علمی ,آزمایش ,نظریه ,تئوری ,داشته ,دارند ,آزمون پذیری ,علمی باید ,قابل آزمایش ,داشته باشد ,باید توضیح